2-3-2- تحقیق برای تحصیل علم و ایمان  15

2-3-3-  استعانت از عقل و شرع جهت گزینش صفات نیکو  17

2-3-4- دقت در آثار و پیامدهای اعمال  17

2-3-5- تزکیه نفس    17

فصل سوم: اخلاق در ادیان و جوامع

3- اخلاق در ادیان و جوامع  19

3-1- هند باستان  19

3-2- اخلاق در مصر باستان  20

3-3-  اخلاق در چین باستان  21

3-4- اخلاق در یونان باستان  21

3-5- روش اخلاقی ایران باستان  23

 

فصل چهارم: اخلاق در ادبیات

4- اخلاق در ادبیات 26

4-1- ادبیات اخلاقی علمی   26

4-2- ادبیات اخلاقی علمی   29

4-3- فلسفه حکایت نویسی در کتاب‌های اخلاقی سنتی   30

4-4- اندرزنامه‌ها 30

4-5- رجحان ادبیات اخلاقی سنتی بر ادبیات اخلاقی علمی   32

4-6- نقش مراعات نظیر در بیان فضایل و رذایل   33

فصل پنجم: بررسی اخلاق در کلیله و دمنه و مرزبان نامه

5- بررسی اخلاق در کلیله و دمنه و مرزبان نامه  36

5-1-  بررسی اخلاق در آثار تعلیمی   36

5-2- کلیله و دمنه  37

5-3- مرزباننامه  38

5-4- فضایل و رذایل اخلاقی در کتابهای کلیله و دمنه و مرزباننامه  41

5-4-1- سیاست مدن (اخلاق پادشاه) 42

5-4-1-1- فضایل اخلاقی پادشاه 45

5-4-1-1-1- داشتن حزم و آیندهنگری   46

5-4-1-1-2- مشورت و نصیحت پذیری   47

5-4-1 -1-3- تدبیر امور براساس سیاست   51

5-4-1-1-4- داشتن شیوه ی برخورد با دشمن   53

5-4-1-1-5- حکمت و عدالت محوری   54

5-4-1-1-6- حلم ، بردباری و صبر  58

5-4-1-1-7- ادای حقوق زیردستان  59

5-4-1-1-7- دوری جستن از چند طبقه رعیت   59

5-4-1-1-8- در فضیلت محبّت   60

5-4-1-1-9- نیکخویی   63

5-4-1-1-10- خردورزی و دانشاندوزی   64

5-4-1-1-11- انفاق  69

5-4-1-2- رذایل پادشاهان  70

5-4-1-2-1- خشم  70

5-4-1-2-2- فرومایگی و سفلگی، آفت پادشاهی   72

5-4-1-2-3. خودکامگی و استبداد حاکم  73

5-4-1-2-4-  آزار رعیت   74

5-4-1-3- بایدها و نبایدهای پادشاهی   77

5-4-1-4. در سیاست خدمت و آداب اتباع ملوک . 79

5-4-1-4-1-  اخلاق کارگزاران  79

5-4-1-4-2.گزارد حق نعمت   83

5-4-1-5- رعیت   85

5-4-2- تهذیب اخلاق  88

5-4-2-1- فضایل اخلاقی   88

5-4-2-1-2- تسلیم قضا و قدر بودن  88

5-4-2 -1-3- «عبادت»  90

5-4-2 -1-4- عفو  90

5-4-2 -1-5- قناعت   92

5-4-2 -1-6- صداقت، درست کرداری   93

5-4-2-1-7- جود، کرم و سخاوت   95

5-4-2-2- رذایل اخلاقی   96

5-4-2-2 -1- غیبت، تضریب و سخنچینی   96

5-4-2-2 -2- انتقامجویی   99

5-4-2-2 -3-  بخل   100

5-4-2-2 -4. اسراف   101

5-4-2-2 -5- عیبجویی و بدگویی   102

5-4-2-2 -6- حسادت   103

5-4-2-2 -7- ریا و دورویی   104

5-4-2-2 -8. مکر (خدیعت، زرق و شعوذه) 105

5-4-2-2 -9- آز، حرص و طمع  106

5-4-2-2 -10- دروغ  108

5-4-2-2 -11- غدر و بیوفایی   110

5-4-2-2 -12- خیانت   111

5-4-2-2-13- افتراء و تهمت   115

5-4-2-2-14- غمز و سخنچینی   116

5-4-2-2-15- باطل  (ضدارزشِ حق و حقیقت) 117

5-4-2-2-16- افشای اسرار 117

5-4-2-2-17- دزدی و غصب اموال دیگران  119

5-4-3- تدبیر منزل  120

5-4-3-1- در تربیت فرزندان  120

5-4-3-2- زن  122

5-4-3-3- در معرفت سیاست و تدبیر خدم و عبید . 129

5-4-4- شیوه بیان اخلاقیات در کتاب های کلیله ودمنه  132

5-4-4-1- کلیله و دمنه  132

5-4-4-1 -1- چه کسانی همیشه گرفتار اندوه خواهند شد؟  132

5-4-4- 1-2- از چه کسانی دوری باید گزید؟  133

5-4-4- 1-3- چه کسانی بر سیرت نیکوی حاضرجوابی قادر خواهند بود؟  133

5-4-4- 1-4- ویژگیهایی رنجورها 133

5-4-4- 1-5- کوشش و تلاش چه کسانی ضایع است؟  134

5-4-4- 1-6- چه کسانی لایق عذاب شدید میباشند؟  134

 

5-4-4- 1-7- ویژگیهای نادان؟  134

5-4-4- 1-8- چه کسانی به آرزوهایشان نمیرسند؟ (ناکامی) 135

5-4-4- 1-9- ویژگیهای انسانهایی که به خود آزار میرسانند (خودآزار) 135

5-4-4- 1-10- سبک شمردن بزرگان و مخدومان ملت   135

5-4-4- 1-11- ویژگیهای انسانهای اسرافکار و باددست   136

5-4-4- 1-12- ویژگیهای انسان هتّاک و جاهل   136

5-4-4- 1-13- ویژگیهای انسان خودشیفته  136

5-4-4- 1-14- ویژگیهای ناشایستهسالاران  137

5-4-4- 1-15- ویژگیهای انسانهایی که بیدلیل خائف و ترسان هستند (مبحثی روانشناسانه) 137

5-4-4- 1-16- ویژگیهای انسانهای افسرده که همیشه از شادکامی بی نصیب هستند  137

5-4-4- 1-17- ویژگیهای انسانهایی که فاقد قدرت تشخیص و تمییزند  138

5-4-4- 1-18- ویژگیهای انسانهایی که فاقد فضایل اخلاقی و محاسن هستند  138

5-4-4- 1-19- چیزهایی که از منظر خردمندان ثقه نیستند  138

5-4-4- 1-20-  همنشین های متضاد و نامتجانس    139

5-4-4- 1-21- ویژگیهای انسانهای غیرقابل اعتماد  139

5-4-4- 1-22- ویژگیهای انسانهایی که برای مال ارزشی بیش از جان قائلند  139

5-4-4- 1-23- دشمنان همیشگی که هرگز با هم جمع نیایند  139

5-4-4- 1-24- ویژگیهای انسانهایی که با یک خطا کارهای نیک تمام عمرشان را باطل میکنند  140

5-4-4- 1-25- باطل کننده فضایل اخلاقی   140

5-4-4- 1-26- کسانی که خردمندان باید از دوستی با آنها دوریگزینند(شش رذیلت را ذکر کرده) 140

5-4-4- 1-27- آزمودن هر کس در جایگاه خویش    141

5-4-4- 2- مرزباننامه  141

5-4-4- 2-1- حرص و شهوت   141

5-4-4- 2-2- عادات جاهلان  142

5-4-4- 2-3- انواع گناه بر حسب درجه  142

5-4-4- 2-4- قدرت تشخیص و تمییز  142

5-4-4- 3- شیوه خاص تقسیم بندی فضایل و رذایل در مرزباننامه  142

5-4-4- 4- تهیه فهرست مفاهیم اخلاقی که موضوع مباحثات و گفت شنودهای مندرج در کلیله و دمنه (معروفترین موارد آن مباحثه کلیله با دمنه است ) 143

فصل ششم: نتیجه‌گیری

6- نتیجه‌گیری   144

6-1- اهمیت اخلاق در دنیای امروز 144

6-2- ارزش اخلاقی دو کتاب کلیله و دمنه و مرزبان نامه  144

فهرست منابع  149

 

چکیده

 

     در این پژوهش، برآنیم با بررسی اخلاق در دو اثر بزرگ ادبی ایران، یعنی کلیله و دمنه و مرزبان­نامه، بابی تازه از بررسی­های پژوهشی در اخلاق و شواهد آن در ادبیات کهن فارسی بگشاییم. این پژوهش، شامل چهار فصل می­باشد. در فصل اول، به کلیات تحقیق (هدف تحقیق، پیشینه تحقیق و روش تحقیق) پرداخته شده است.  فصل دوم، شامل تعریف اخلاق و فصل سوم بررسی اخلاق در ادیان و جوامع می­باشد. در فصل چهارم اخلاق در ادبیات مورد بررسی قرار گرفته شده است. فصل پنجم شامل بررسی مباحث اخلاقی در کتاب­های کلیله و دمنه و مرزبان­نامه می­باشد. فصل ششم، فصل نتیجه­گیری و جمع­بندی نهایی است. اساس کار نگارنده در این پژوهش، کتاب­های اخلاق ناصری، اخلاقیات دوفوشه کور …بوده است.

واژه‌های کلیدی: اخلاق، اخلاق عملی، کلیله و دمنه، مرزبان­نامه، اخلاق ناصری.

 

مقدمه

 

مطالعه در احوال ملل و اقوام مختلف در طول تاریخ و همچنین مطالعه در احوال مردم یک عصر نشان می دهد که در وجدان و عقل و دریافت آدمی احکامی وجود دارد که کلی و مطلق و دائم است، یعنی همگان، یکسان بعضی چیزها را خوب و باارزش می­دانند و بعضی چیزها را بد و ضدارزش می­شمارند، راستگویی، درستکاری،‌ دستگیری از نیازمندان،‌ احترام به پدر و مادر،‌ سزای نیکی با نیکی،‌ عدل، شجاعت، سخاوت، ایثارگری و … در همه ادوار و زمان­ها و در نزد تمام مردم دنیا ارزشمند و خوب و صفات متضاد با این اخلاق،‌ ضد ارزش و بد هستند .

اخلاق، رفتاری است که کمال مطلوب دارد و این کمال مطلوب نمی­تواند در حدّ سودجویی باشد، سر و کار اخلاق با مسأله­ی ارزش­هاست و ارزش، مستقل از سود و گاهی مغایر و حتی متضاد با آن است و چون انسان از دو بعد انسانی و حیوانی تشکیل شده که بعد انسانی و ملکوتی او سرچشمه ارزش­های متعالی و قدسی اخلاقی است،‌ به اخلاق معنایی فراتر از سود و مصلحت می­بخشد و منشأ دوام و جاودانگی آن است، بنابراین با قبول جنبه­ی متعالی و ملکوتی انسان است که قداست و تعالی ارزشهای اخلاقی اثبات می شود.

ایده­های اخلاقی از پدیده­های روانی است که از آغاز تمدن­ها در تاریخ به وجود آمده،‌ این پدیده از ابزار و اسباب تفسیر و تعبیر آداب و رسوم و سنن امم و اقوام گذشته می­باشد که دوشادوش فعالیتهای عقلانی در بین این اقوام رواج داشته است.

از روش­های اخلاقی اقوام گذشته می­توان فهمید که این ایده­ها از یک واقعیت روانی و اجتماعی نشأت گرفته که گذشت زمان تغییرات اساسی در آنها به وجود نیاورده است. اخلاق عملی در کتاب­های ارزشمند کلیله و دمنه و مرزبان­نامه، نمودهای فراوانی دارد.

در این رساله سعی بر این شده که اخلاق از لحاظ عملی( نه نظری) یعنی اخلاق عملی در کتاب های کلیله و دمنه و مرزبان نامه بحث و بررسی قرار گیرد، اختصاص دادن موضوع به بررسی اخلاق عملی در کلیله و دمنه و مرزبان نامه به خاطر سرچشمه گرفتن این کتاب ها از اعتقادات یا به تعبیر دیگر تأثیر گرفتن از مذهب و اعتقادات یک جامعه در ادوار مختلف است، اخلاق عملی یکی از گونه های اخلاق است که شامل اخلاق کشور داری (سیاست)، اخلاق در خانواده (رفتار با همسر و فرزندان) و … است و لازمه­ی شناخت اخلاق عملی، شناخت اخلاق به صورت کلی و سپس بررسی آن در کتاب­های کلیله و دمنه و مرزبان نامه است.

این دو کتاب وزین ادب فارسی بیشتر به سیاست نامه نزدیک­اند تا یک اثر اخلاقی جامع، بیشترین موارد اندرزها و نکات اخلاقی آن خطاب به پادشاه می­باشد و در حقیقت سایر موارد اخلاقی نظیر تدبیر منزل و… به صورت جزیی و پراکنده در خلال حکایات ذکر شده است.

در این پژوهش سعی می­شود که اخلاق عملی مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد و تأثیر آن در برداشت و نتیجه گیری نویسندگان این کتاب ها مشخص و معلوم گردد.کلیله و دمنه نوعی دایره المعارف جاندار و پر تحرک است که آگاهی های مربوط به حکمت عملی به گونه­ای سازمان یافته در آن گردآوری شده است که در این بنای استوار به ستایش خرد پرداخته است.

«کلیله و دمنه بنای استواری است که در ستایش خرد بر افراشته شده است و هدف آن آگاهاندن سلطان نسبت به کارکنان دربار است هدف کلیله و دمنه از پرداختن به این کار، آن بوده است که خواننده را به معنای پنهان در قصه ها رهنمون گرداند.» (دوفوشه کور،1377 : 566)

مرزبان­نامه نیز همانند کلیله و دمنه، با زبانی ادیبانه و متکلف تألیف شده که با اندرزها و اقوال بزرگان و قطعات شعر کوتاه، انباشته شده است که وجه اخلاقی آن به خوبی محسوس و مشهور می­باشد که می­توان از آن به­ عنوان مشاور شاهزادگان در امر سیاست نام برد. این دو کتاب سیاستنامه­ای است در قالب کتاب­ها شناسایی منابع اخلاقی نهفته در کتابهای اخلاقی کاری دشوار و ناممکن است. اما، آب دریا را اگر نتوان کشید هم به قدر تشنگی باید چشید.

هدف تحقیق

هدف اصلی از نگارش این پایان­نامه، پس از بحث و بررسی اخلاق، آشنایی خوانندگان با جنبه­های عملی اخلاق در دو کتاب کلیله و دمنه و مرزبان­نامه است. براین اساس و باتوجه به اهمیتی که اخلاق درزندگی روزمره تمام انسانها چه در زندگی فردی وچه اجتماعی دارد، موضوع این جستار را اخلاق به صورت کل و اخلاق عملی به صورت جزء درکتاب­های کلیله ودمنه ومرزبان نامه برگزیدیم. در این رساله، اساس پژوهش بر تقسیم­بندی خواجه نصیرالدین طوسی استوار شده است. وی حکمت عملی را بر سه قسم می­داند: اول؛ تهذیب اخلاق، دوم تدبیر منازل وسوم سیاست مدن. امید که با بررسی اخلاق در این پژوهش، توانسته باشیم که اندک گریزی به اخلاق در نزد قدما و فضلا و اندیشمندان