عنصر مادی جرم ترک فعل؛پایان نامه جرم قتل در حقوق ایران
عنصر مادی جرم ترک فعل و دیدگاه‏ها

یکی از قواعد مسلّم حقوق جزا این است که نمی‏توان کسی را به صرف قصد ارتکاب جرم، مجازات کرد. باید این نیت مجرمانه در قالب رکن مادی جرم، تحقق عینی پیدا کند. مسلما افعال مثبت نظیر کشتن با چاقو و گلوله، ایراد ضرب و جرح، پرتاب کردن از بلندی، خفه کردن، و مسموم نمودن صلاحیت به فعلیت رساندن این قصد را دارد و رکن مادی جرم قتل محسوب می‏شود؛ ولی آیا ترک فعل (فعل ناشی از ترک فعل) در شرایط خاصی می‏تواند رکن مادی جرم قرار گیرد؟

در پاسخ به این سؤال، حقوق‏دانان و فقها، اتفاق‏نظر ندارند و دیدگاه‏های مختلفی در این زمینه ابراز داشته‏اند که به طور خلاصه مورد بحث و بررسی قرار می‏گیرد.

2-3-4-1-  نفی مطلق

نظریه غالب در حقوق فرانسه این است که تارک مسئول و سبب وقوع نتیجه مجرمانه نیست و ترک فعل و امتناع نمی‏تواند عنصر مادی جرم واقع شود. دو دلیل برای تأیید این دیدگاه می‏توان اقامه کرد:

الف. یکی از شرایط مهم مسئولیت کیفری وجود رابطه سببیت بین ترک فعل و نتیجه مجرمانه است. در موارد ترک فعل، این رابطه وجود ندارد؛ چون ـ برای مثال ـ مرگ کودک غریق و انسان گرسنه، در اثر خفگی در آب یا به دلیل فشار گرسنگی به وقوع پیوسته است نه در نتیجه بیرون نکشیدن از آب یا ندادن غذا از سوی فرد خودداری‏کننده. به بیان دیگر، فرد تارک در این‏گونه موارد مانع مرگ نشده است، در حالی که برای تحقق مسئولیت کیفری، او باید باعث و سبب مرگ شده باشد.[1]

در پاسخ می‏توان گفت: درست است که در همه موارد ترک فعل، رابطه سببیت و استناد بین ترک فعل و نتیجه مجرمانه حاکم نیست و اگر نقش تارک فعل در تحقق نتیجه مجرمانه تنها به این صورت باشد که مانع مرگ مجنی‏علیه نشده، این اشکال، بجاست که عدم مانع جزئی از اجزای علت تامه است؛ معقول نیست که تأثیر بقیه اجزا را نادیده گرفت و مرگ را به جزء ضعیف از علت تامه نسبت داد؛ ولی در مواردی که سببْ اقوا از مباشر باشد، عدم مانع جانشین علت تامه می‏گردد و عرفا تأثیر بقیه اجزا نادیده گرفته می‏شود. به بیان واضح‏تر، مباشر جرم به دلیل فقدان عقل، قدرت، اختیار، علم و بلوغ دارای مسئولیت کیفری نباشد. در این صورت، سبب یعنی شخصی که با وجود توانایی از وقوع جرم جلوگیری نکرده، مباشر معنوی ارتکاب جرم محسوب شده و مسئول نتیجه محرمانه می‏باشد؛ همانند موارد ذیل:

الف. مباشر جرم عامل طبیعی باشد. مانند تلف و خسارت ناشی از ریزش دیوار و ضامن بودن صاحب آن به دلیل آگاهی از خطر ریزش آن و کوتاهی و سهل‏انگاری او در اصلاح و تعمیر آن.

ب. مباشر جرم جاهل باشد؛ مانند عدم آگاهی راننده لوکوموتیو نسبت به عدم تنظیم خطوط راه‏آهن توسط سوزنبان که منجر به تصادف دو قطار گردد. در این صورت سوزنبان ضامن است، چون در انجام مسئولیت قانونی خویش تفریط و کوتاهی نموده است.

ج. مباشر جنایت حیوان باشد و مالک آن با وجود آگاهی نسبت به وضعیت خطرناک آن در مراقبت و حراست از آن سهل‏انگاری کند.نیز در مواردی که خودداری‏کننده با تعهد و الزام شخصی حیات مجنی‏علیه را وابسته به فعل نجات‏بخش خود نماید و مجنی‏علیه با خیال راحت به دلیل اعتماد به اقدام نجات‏بخش آن شخص دست به اقدام خطرناک بزند؛ مثل تعهد مربی شنا و نجات غریق در قبال